dinsdag 8 november 2016 / NRC Handelsblad en nrc.next / Foto AFP/Drew Angerer

Krant / Recensie

Wie beschermt ons tegen de Airbnbs en de Ubers?

Is Airbnb verantwoordelijk voor de overlast die de huurders van een appartement in een stad veroorzaken? Zijn Uber-chauffeurs werknemers van de taxidienst, met alle sociale verplichtingen voor Uber vandien, of zijn het zelfstandigen die zelf moeten zorgen voor hun pensioen? Hoe verschilt de manier waarop Facebook nieuwsartikelen selecteert van traditionele media, en wat voor gevolgen heeft dat voor ons wereldbeeld?

 

Deze vragen komen aan de orde in het boek De platformsamenleving. Strijd om publieke waarden in een online wereld. De Nederlandse mediawetenschappers José van Dijck, Thomas Poell en Martijn de Waal onderzoeken hoe online platformen zoals Airbnb, Uber en Facebook de verhoudingen tussen markt, consumenten, burgers en overheid op scherp zetten. Zij vragen zich af hoe in de platformsamenleving publieke belangen kunnen worden gewaarborgd.

 

Netwerkeffect

Publieke belangen zijn „zaken waarvan de samenleving heeft besloten dat ze collectieve aandacht verdienen”, aldus de auteurs. Denk aan het vaststellen van normen over de kwaliteit, toegankelijkheid, betaalbaarheid en duurzaamheid van diensten. Deze publieke belangen zijn voortdurend aan verandering onderhevig en vormen onderwerp van debat. Toch zijn in de loop der tijd mechanismen ontstaan om ze te waarborgen, zoals toezichthoudende instanties en beroepscodes.

 

De opkomst van online platformen zet deze ordening onder druk, betogen de auteurs. Door het netwerkeffect – hoe meer mensen gebruikmaken van een platform, des te waardevoller ze worden voor de gebruikers – hebben platformen de neiging (bijna) een monopoliepositie te verwerven binnen een sector. Zo geldt Uber nu in grote delen van de wereld als het dominante online platform in transport. Airbnb is dat in de hotelindustrie, Facebook in sociale netwerken. Zo worden zij de marktmeesters die de regels van het spel bepalen.

 

De genoemde platforms opereren wereldwijd en dat botst vaak met lokale en nationale wetgeving. Kijk naar de overlast van Airbnb-huurders, de verantwoordelijkheid van Uber voor zijn chauffeurs en de journalistiek-ethische kwesties bij ‘mediabedrijf’ Facebook.

Online aanbieders hebben de reputatie eerst een dienst te introduceren, en later pas te kijken of ze zich daarbij houden aan de wet. Andersom hollen overheden in de platformsamenleving bij het ontwikkelen van wetgeving vaak mijlenver achter de feiten aan.

 

De kwesties waarmee online platformen te maken hebben lijken uiteenlopend. De auteurs laten echter zien dat veel online platformen worden gedreven door dezelfde mechanismen: dataficatie, oftewel het verzamelen en ordenen van gegevens; commodificatie, oftewel de manier hoe platformen hiermee geld verdienen; en selectie, oftewel hoe vraag en aanbod aan elkaar worden gekoppeld.

 

De auteurs laten overtuigend zien dat online platformen geen neutrale bemiddelaars zijn. Zij kunnen sturend zijn in de invulling van publieke waarden – „vaak zonder dat daar een democratisch debat of besluit aan ten grondslag ligt”.

 

Als het gaat om het formuleren van oplossingen zijn de auteurs terughoudend. Die impliceren vaak een politieke keuze, en daar willen zij zich als academici niet over uitspreken. Wel wijzen zij op mogelijke toekomstige alternatieven voor oppermachtige platformen, zoals publiek gefinancierde diensten waarbij het publiek belang centraal staat of corporaties waarbij de gebruikers (deels) eigenaar zijn van het platform.

 

Platformmechanismen

Het boek eindigt met een reeks suggesties, waarbij vooral de roep om transparantie centraal staat. Gebruikers moeten begrijpen hoe platformmechanismen werken, platformen moeten meer prijsgeven over wat er met verzamelde gegevens gebeurt en hoe hun algoritmes werken en overheden moeten transparantie afdwingen.

 

De suggesties zijn „niet meer dan een begin” en bedoeld om het debat op gang te brengen. Dat is een mooi streven: het is duidelijk dat online platformen snel aan maatschappelijke invloed winnen, maar over de definitieve inrichting van de platformsamenleving zal nog lang strijd worden gevoerd.

 

J. van Dijck, T. Poell & M. de Waal: De platformsamenleving. Strijd om publieke waarden in een online wereld.
Amsterdam University Press, 180 blz., €19,95

����